Jongerenreis 2019

Het nieuwe Europa begint met Weerwolven
International Youth Meeting 2019
door Martijn Pellis

Fotografie: tenzij anders vermeld © Willem van Norel

We zijn weer terug – de reis zit er op. Vijf dagen die lijken alsof we weken zijn weggeweest; ontzettend veel geleerd, veel bijzondere dingen gezien. Stil geweest omdat het zo niet-te-bevatten was soms, maar vaak ook veel plezier gemaakt omdat het ook erg gezellig was op andere momenten. De groep was dit jaar erg goed; leuke, open, leergierige jongeren die samen een enorm goede klik hadden, en ook veel leuk contact hadden met de jongeren uit de andere landen. Een groep waar het niet uitmaakte of je uit Brabant of Gelderland kwam, of dat je met hakken over de sloot in 4 mavo zit of de beste bent in 5 vwo.

Elburg, 27 september
De reis naar Polen begint traditioneel met een kennismakingsmiddag in Elburg. Boven de sjoel is een ruimte waar de jongeren elkaar voor het eerst zien. Stil en onwennig zitten ze naast elkaar, terwijl Willem van Norel, een van de andere docenten die mee zal gaan, uitleg geeft over het programma. De andere docenten, die elkaar hier elk jaar zien en voor wie het steeds een beetje reünie is, roepen nog wat dingen die echt niet vergeten mogen worden. “Zorg dat je twee steentjes van thuis meeneemt”. “Maak een lijstje met namen van slachtoffers uit je woonplaats”. Ik vertel kort iets over waarom er tussen de Gelderlanders ook vier Brabantse jongeren zitten; waar we vandaan komen en wat de Stichting Sobibor allemaal doet.
Na de inleiding is er tijd om het museum te bezoeken; een oude synagoge waar Joodse gebruiken worden uitgelegd. Ook worden de verhalen van Joodse Elburgers hier verteld. Buiten, tijdens een wandeling door het stadje, vertelt Willem nog een paar van die verhalen. We staan stil bij de Joodse begraafplaats en stoppen voor huizen waar onderduikers hebben gezeten, of waar Joodse families vóór 1940 leefden.
Je kunt er bijna je klok op gelijk zetten. Ook dit jaar ‘breekt’ het tijdens het diner; ineens kletsen de jongeren alsof ze elkaar al jaren kennen. ‘Mijn’ twee dames praten de hele lange weg terug naar Brabant over wat ze mee hebben gemaakt.

Okuninka, vrijdagavond
Normaal gesproken is de avond van de lange reis naar de jeugdherberg rustig; we eten wat, de jongeren kletsen nog even maar verdwijnen al snel naar hun kamers. Dit jaar echter nodigde de Duitse groep onze jongeren uit voor een potje ‘weerwolven’, en al snel zaten Duitse, Oekraïense en Nederlandse jongeren in een grote kring; lachend, roepend. Hier en daar ontstaan dan al de eerste gesprekken. Een prachtig gezicht. Hier begint het nieuwe Europa.

Wlodawa, zaterdag
In het troosteloze stadje Wlodawa staan drie mooie gebouwen; een katholieke kerk, een Oosters-orthodoxe kerk en een synagoge. Die laatste is verbouwd tot museum, en in het bijgebouw (de kleine synagoge) krijgen de jongeren geschiedenisles van de vermaarde historicus Marek Bem. Het is even wennen aan de akoestiek en aan het Engels van Marek, maar zijn verhaal is erg interessant. Hij neemt tijd om de positie van elk land van de jongeren uit te leggen, waarbij natuurlijk vooral die van Oekraïne bijzonder is – hier kwamen niet alleen slachtoffers vandaan, een deel van de bewakers was ook uit Oekraïne. In het tweede deel van zijn verhaal gebruikt hij veel filmbeelden; aangrijpend materiaal uit het getto van Warschau, een duidelijke uitleg van de ‘topografie’ van Sobibor door Jules Schelvis en interviews met overlevenden van de opstand.
’s Middags lopen we langs de andere gebouwen en mogen we de katholieke kerk even in. De jongeren zijn onder de indruk van de inrichting; de beelden, de schilderijen, de iconen. Helemaal bijzonder blijkt het laatste stukje wandeling; we komen uit bij de Bug-rivier, die hier de grens vormt tussen Polen en Wit-Rusland. Hier staan we dus aan de rand van Europa. (De soldaten aan de overkant, met hun zware wapens, waren gelukkig zo vriendelijk om het enthousiaste gezwaai te beantwoorden met een groet terug.)

Lublin, zondag

Een confrontatie met Majdanek laat niemand koud; hier loop je in een kamp waar nog een groot deel van overeind staat. Terwijl je bedenkt dat je gelukkig nooit echt zult weten hoe het werkelijk was, voel je hier het gewicht van de geschiedenis.
De gids vertelt uitgebreid en duidelijk over allerlei onderwerpen; de verschillende groepen gevangenen, de selectie, het soort werk, het dagelijks leven, de ontsnappingen, het contact met de buitenwereld – steeds met persoonlijke verhalen van ooggetuigen.
De weg naar het einde van het kamp is ook echt een wandeling ‘naar het einde’; helemaal achter aan het kamp was de plek waar in november 1943 ‘Aktion Erntefest’ plaats vond; de moordpartij op zo’n 14.000 Joden uit het kamp en omgeving. Het mausoleum, gebouwd bij de plek van deze massamoord, maakt stil; zeker na alle verhalen die we gehoord hebben.
’s Middags is er tijd voor wat nodige ontspanning. Een gids leidt ons door het oude centrum van Lublin, en nu gaat het over middeleeuwen, over vervloekte stenen (die iedereen natuurlijk even aan moet raken) en over linkjes met Nederland. Op het moment dat de aandacht verslapt stopt de tour en begint het gewilde stukje vrije tijd.

In de avond is er tijd om met elkaar te praten over vooroordelen, stereotypen, racisme. Over wat je hiervan ervaart, hoe er mee om wordt gegaan in je land, en wat je er aan kunt doen. Een mooi moment om met jongeren van andere landen te praten over hoe de ander leeft; te zien dat jongeren overal hetzelfde, en overal anders zijn.

Sobibor, maandag 14 oktober
Na een dag les en na een dag ‘zien hoe het eruit zag’ is vandaag de dag van het bezoek aan Sobibor. Op de Rampe, de plek waar de trein stopte en de gevangenen na dagen opgesloten zitten eindelijk naar buiten mochten, vertelt Marek Bem over de werking van het kamp. Hij laat zien waar de bagage-barakken waren en hoe de Himmelfahrtstrasse (de weg tussen de kleed-barakken en de gaskamers) liep. Bij de fundamenten van de gaskamer verdelen we de groep in drieën, zodat ieder land in kleinere groepen de kans heeft om het terrein te bezichtigen. In de Herinneringslaan (een smalle, lange laan, met links en rechts langs het pad stenen met daarop een bordje ter herinnering aan familieleden) vertelt Willem een paar aangrijpende verhalen; de groep wordt steeds stiller.

Een Joods gezegde stelt dat je twee keer kunt sterven; een keer als je hart niet meer klopt en een keer als je naam niet meer wordt genoemd. Na de ceremonie voor de herdenking van de opstand lezen alle jongeren namen voor van plaatsgenoten die op die plek zijn vermoord; een indrukwekkend kippenvelmoment.
Ook is het een Joods gebruik om steentjes bij een graf te leggen. Hier zijn geen persoonlijke graven, daarom leggen de jongeren één meegebracht steentje bij de asvelden, en één steentje bewaren ze voor het laatste moment; als afsluiting lopen we naar de herdenkingssteen voor Rachel Borzykowski, de eerste vrouw van Jules Schelvis. Willem vertelt hun verhaal, de leerlingen leggen hun steentje; via haar worden de bijna 35.000 Nederlanders herdacht die hier zijn vermoord.

’s Avonds worden we getrakteerd op een klezmer-concert in de synagoge van Wlodawa; muziek (en Poolse poëzie) die de leerlingen nooit zouden uitkiezen, maar zo indringend gebracht, op zo’n mooie plek na zo’n bizarre dag; een concert als prachtige afsluiting van het programma.

Warschau, dinsdag
Voordat we naar Nederland vliegen vullen we de wacht-uren op met een begeleide tocht langs resten van het getto van Warschau; de plek van de brug (zie ‘The Pianist’) tussen de twee delen van het getto, een oud stuk muur, de plek waar dagelijks duizenden mensen werden opgepikt om naar de vernietigingskampen te worden getransporteerd en het bekende monument ter nagedachtenis aan de opstand in het getto; een bijzonder, leerzaam ‘toetje’ bij de reis.